Zaburzenie po stresie traumatycznym (Posttraumatic Stress Disorder, PTSD) jest zespołem objawów, które mogą pojawić się w reakcji na przeżycie lub bycie świadkiem traumatycznego zdarzenia.

Ze zdarzeniem traumatycznym mamy do czynienia wtedy, gdy zagrożone jest życie lub zdrowie osoby lub też innych ludzi, np. podczas walk wojennych, katastrof naturalnych, ataków terrorystycznych, poważnych wypadków, przemocy fizycznej i seksualnej w dzieciństwie lub w dorosłości.

Większość osób, które doświadczyły traumatycznego zdarzenia po pewnym czasie powraca do normalnego funkcjonowania, jednakże u pewnej grupy ludzi reakcje stresowe nie zanikają, a czasami nawet przybierają na sile. Właśnie te osoby cierpią z powodu PTSD.

Osoby z PTSD doświadczają przede wszystkim trzech rodzajów symptomów:

Po pierwsze w sposób utrzymujący się odtwarzają zdarzenie traumatyczne. Dla przykładu silnie denerwują się w sytuacji, gdy coś przypomni im o przeżytej traumie, lub doświadczają związanych z nią koszmarów sennych. Po drugie uporczywie unikają bodźców skojarzonych z traumą, np. miejsc, które przypominają o traumie albo myślenia o zdarzeniu. Po trzecie są nadmiernie wzbudzeni – w ciągłym pogotowiu, nadmiernie czujni, łatwo wybuchają gniewem, mają trudności z koncentracją i ze snem; w celu rozładowania napięcia mogą angażować się w sytuacje ryzykowne.

PTSD dodatkowo może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi, np. depresją, uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, problemami z pamięcią itp. Wymienione problemy prowadzą do upośledzenia funkcjonowania psychospołecznego osoby, powodując m.in. destabilizację życia zawodowego, problemy w związku czy rodzinie.

W leczeniu PTSD wykorzystywana jest psychoterapia (specjalistyczna metoda leczenia opierająca się na rozmowie) oraz farmakoterapia. Istotne znaczenie dla redukcji symptomów długoterminowych ma podejmowanie wczesnej interwencji. Niestety wielu ludzi nie wie, że objawy, których doświadczają, to PTSD, a przez to nie poszukują specjalistycznej pomocy. Prezentowany w dalszej części tekst ma na celu prezentację podstawowych informacji na temat PTSD oraz i leczenia osób nim dotkniętych.

• Polecamy również obejrzenie filmu edukacyjnego Niemieckiego Towarzystwa Psychotraumatologicznego (DeGTP) „Poprzez wspomnienia – droga do terapii traumy. Film dla osób dotkniętych traumą i ich rodzin” (polskie napisy): https://www.youtube.com/watch?v=Rv_MsyxsCdI

W jaki sposób rozwija się PTSD?

PTSD powstaje jako możliwy skutek przeżycia lub bycia świadkiem traumatycznego zdarzenia. Współczesne badania wykazują, że zdecydowana większość ludzi (nawet ok. 90%) doświadcza w swoim życiu zdarzeń traumatycznych. Spośród nich przeważająca część, mimo początkowych objawów bezpośrednio po zdarzeniu, wraca do zdrowia; Jednak u pewnej części ludzi silne objawy pourazowe utrzymują się nadal przez wiele dni, tygodni, miesięcy, a nawet lat. Nadal nie są znane dokładne powody dla których symptomy PTSD u jednych osób są bardziej dotkliwe i długotrwałe niż u innych. Przypuszcza się, że za taki stan rzeczy odpowiadają różne czynniki ryzyka – biologiczne, psychologiczne i społeczne.

Jakie są symptomy PTSD?

Symptomy pourazowe mogą pojawić się natychmiast po traumatycznym zdarzeniu, jednakże PTSD może być zdiagnozowane dopiero wtedy, gdy jego symptomy utrzymują się co najmniej przez miesiąc, prowadząc do stanów wyczerpania i dystresu oraz wpływając negatywnie funkcjonowanie osoby. Kryteria diagnostyczne PTSD obejmują trzy wspomniane wcześniej podstawowe kategorie symptomów: utrzymujące się doświadczanie traumy, uporczywe unikanie bodźców skojarzonych z traumą  oraz utrzymujące się objawy wzbudzenia psychofizjologicznego.

Utrzymujące się doświadczanie traumy:

Ponowne odtwarzanie traumy zachodzi na różne sposoby. Przykre wspomnienia mogą powracać w najmniej spodziewanych sytuacjach. Może je wyzwalać kontakt z nagłymi zdarzeniami podobnymi do sytuacji traumatycznej. Dla przykładu: weteran wojenny słyszy strzał gaźnika, ofiara wypadku samochodowego przechodzi obok gwałtownie hamującego samochodu, ofiara gwałtu widzi w telewizji materiał na temat przemocy seksualnej. Przykre wspomnienia związane z traumatycznym wydarzeniem mogą prowadzić do silnych reakcji emocjonalnych i/lub fizjologicznych. Czasami wspomnienia wydają się tak bardzo rzeczywiste, jak gdyby samo zdarzenie traumatyczne działo się ponownie. Zjawisko takie opisywane jest jako przebłyski – nagłe nawroty urazu (flashback). Rezultatem utrzymującego się doświadczenia traumy może być intensywny lęk, poczucie bezradności i przerażenie.

Uporczywe unikanie bodźców skojarzonych z traumą:

Osoby z PTSD starają się unikać wszelkiego typu bodźców, które wyzwalają wspomnienia zdarzeń traumatycznych. Mogą unikać m.in.: przebywania w pobliżu miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie traumatyczne, oglądania programów, wiadomości, reportaży dotyczących podobnych zdarzeń, dźwięków, zapachów, ludzi, którzy przypominają im o zdarzeniu traumatycznym.

Częste jest unikanie myślenia o traumatycznym zdarzeniu. Niektórzy ludzie, aby nie myśleć o nim, podejmują celowe zabiegi rozpraszania się, tj. koncentrowania się na obiektach i osobach nie związanych z doświadczoną traumą. Inni podejmują różne aktywności, odwracające uwagę od myśli o traumie. Bardzo często unikają po prostu rozmawiania o swoich przeżyciach.

Innym zjawiskiem jest uczucie obojętności lub chłodu wobec innych. Osoby doświadczające PTSD mogą mieć trudności z właściwym rozpoznawaniem i okazywaniem swoich uczuć wobec innych. Mogą przejawiać małe zainteresowanie działaniami, które dawniej sprawiały im przyjemność. U niektórych osób mogą pojawić się problemy związane z niemożnością przypomnienia sobie i mówienia o ważnych aspektach traumy. Dla osób doświadczających PTSD charakterystyczne jest także poczucie ograniczonej perspektywy czasowej. Osoby takie wierzą, że ich życie będzie krótsze niż życie innych ludzi, że nie zrealizują własnych celów (np. nie osiągną sukcesu zawodowego, nie założą rodziny, itp.).

Objawy wzbudzenia fizjologicznego:

Osoby doświadczające PTSD przejawiają zachowania wskazujące na zwiększone wzbudzenie fizjologiczne. Są to trudności z zasypianiem lub snem, drażliwość lub wybuchy gniewu, trudności z koncentracją. Osoby z PTSD mogą przejawiać również nadmierną czujność oraz obserwować w swoim zachowaniu nasilone, nieadekwatne reakcje przestrachu.

Jak powszechne jest PTSD?

PTSD jest jednym z najczęstszych zaburzeń psychicznych. Szacuje się, że w populacji Amerykanów na przestrzeni całego życia 6,8% osób doświadczy PTSD. Kobiety (9,7%) są ponad dwukrotnie bardziej narażone na pojawienie się PTSD niż mężczyźni (3,6%). Każdego roku około 3,6% dorosłych Amerykanów (tj. 5,2 mln osób) doświadcza symptomów PTSD. Oznacza to, że zaburzenie to rozwija się jedynie u pewnej osób, które doświadczyły w swoim życiu zdarzenia traumatycznego. Szacuje się że pośród osób, które doświadczyły zdarzenia traumatycznego, PTSD rozwija się u około 8% mężczyzn i 20% kobiet. Około 30% przypadków PTSD przyjmuje formę chroniczną.

Pośród zdarzeń traumatycznych związanych z wysokim ryzykiem PTSD u mężczyzn wymienia się gwałt, doświadczenia wojenne, porzucenie w dzieciństwie oraz fizyczne znęcanie się w dzieciństwie. Z kolei pośród kobiet wymienia się gwałt, molestowanie seksualne, napaść fizyczną, grożenie bronią oraz fizyczne znęcanie się w dzieciństwie.

Kto jest najbardziej narażony na PTSD?

U większości osób, które doświadczyły zdarzeń traumatycznych nie wystąpi PTSD. Ryzyko pojawienia się tego zaburzenia wzrasta u osób które:

• doświadczyły (lub były świadkami) zdarzenia traumatycznego już wcześniej, zwłaszcza w okresie dzieciństwa,
• w trakcie zdarzenia traumatycznego doświadczyły poważnych obrażeń,
• doświadczyły długotrwałego lub bardzo dotkliwego zdarzenia traumatycznego,
• znalazły się (lub widziały swoich najbliższych) w bezpośrednim niebezpieczeństwie,
• podczas zdarzenia traumatycznego czuły się bezsilne i nie mogły pomóc sobie lub swoim najbliższym.

Ryzyko pojawienia się symptomów PTSD jest większe dla kobiet oraz osób, które:

• uprzednio przeżyły już traumatyczne zdarzenie,

• mają lub miały wcześniejsze problemy ze zdrowiem psychicznym,

• są mniej wykształcone,

• nie odczuwają wsparcia ze strony innych,

• przechodzą etap stresujących zmian w swoim życiu lub doświadczają wielu stresorów.

Jak długo utrzymują się symptomy PTSD?

U większości ludzi symptomy PTSD ulegają złagodzeniu w ciągu pierwszego roku od zaistnienia zdarzenia traumatycznego, mogą ulegać złagodzeniu także pod wpływem leczenia. W nielicznych przypadkach symptomy PTSD mogą utrzymywać się przez całe życie. Szacuje się, że chroniczna forma tego zaburzenia rozwija się u około 30% osób doświadczających PTSD.

Przebieg PTSD może zmieniać się w czasie. Symptomy tego zaburzenia nasilają się w pewnych okresach życia i zanikają bądź ulegają złagodzeniu w innych. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że w przypadku pewnych osób symptomy PTSD pozostają zarówno długotrwałe, jak i dotkliwe. Na przykład niektórzy weterani wojenni, którzy przez całe życie deklarowali symptomy o umiarkowanym nasileniu, doświadczają istotnego wzrostu natężenia symptomów po przejściu na emeryturę, przebyciu ciężkich chorób własnych lub współmałżonka, kontakcie z bodźcami przypominającymi o służbie wojskowej, np. zjazdami i rocznicami.

Przebieg PTSD może być różny u różnych ludzi, a także może ulegać zmianom w czasie. Zazwyczaj symptomy PTSD pojawiają się w niedługim czasie po wystąpieniu zdarzenia traumatycznego, jednakże mogą być one odroczone, tzn. pojawić się dopiero po pewnym czasie.

Jakie inne zaburzenia mogą pojawić się u osób z PTSD?

PTSD często współwystępuje z innymi zaburzeniami, m.in. depresją, zaburzeniami lękowymi, z nadużywaniem lub uzależnieniem od substancji psychoaktywnych (alkoholu, narkotyków, leków).

W grupie osób doświadczających PTSD odnotowuje się także wiele symptomów somatycznych. Zjawisko to jest powszechne dla zaburzeń związanych z obniżeniem nastroju oraz zaburzeń lękowych. Istnieją dane wskazujące, że PTSD może być związane z podwyższonym ryzykiem wielu chorób somatycznych (np. sercowo-naczyniowych, autoimmunologicznych, gastrologicznych).

Myślę, że doświadczam symptomów PTSD. Co mogę zrobić?

Jeśli myślisz, że doświadczasz symptomów PTSD możesz podjąć konkretne działania. Możesz skorzystać z konsultacji psychiatrycznej lub psychologicznej. Możesz również omówić niepokojące Cię symptomy z lekarzem pierwszego kontaktu.

Jakie metody wykorzystywane są w leczeniu PTSD?

W leczeniu PTSD wykorzystuje się przede wszystkim różne rodzaje psychoterapii, a w niektórych przypadkach także farmakoterapię.

Europejskie Towarzystwo Badań nad Stresem Traumatycznym (ESTSS) rekomenduje terapie skoncentrowane na traumie (trauma-focused therapy) w związku z tym, że istnieje największa liczba danych dokumentujących ich skuteczność. Są to: terapia poznawczo-behawioralna skoncentrowana na traumie [TF-CBT: przedłużona ekspozycja (PE), terapia poznawcza (CT) oraz terapia przetwarzania poznawczego (CPT)] oraz terapia odwrażliwiania za pomocą ruchu gałek ocznych (EMDR).

Warto pamietać, że wielu ludzi potrzebujących pomocy ze względu na objawy PTSD obawia się zgłosić po pomoc. Co piąta osoba deklaruje, że nie zgłosi się po pomoc specjalistyczną ze względu na obawy o to, co powiedzieliby o niej inni ludzie. Co trzecia osoba deklaruje, że nie chciałaby, aby inni ludzie wiedzieli, że korzystała z terapii. Jednakże prawie 50% osób twierdzi, że obecnie poszukiwanie pomocy specjalistycznej jest mniej zawstydzające niż było w przeszłości. Ważne, żeby wiedzieć, że każdy specjalista jest zobowiązany do zachowania poufności, a także, że obecnie istnieją skuteczne metody pomocy specjalistycznej osobom, które doświadczyły traumy.